Opieka naprzemienna nad dzieckiem - co to takiego i w jakich sytuacjach może być stosowana

Zwykle po rozstaniu rodziców dziecko pozostaje z jednym z nich, a z drugim widuje się w określone dni w ramach kontaktów. Alternatywą dla tego rozwiązania jest opieka naprzemienna, która zakłada, że żaden z rodziców nie jest tym wiodącym, a dziecko ma dwa domy, przy każdym z nich. Rozwiązanie takie choć nie jest szeroko stosowane, to ostatnio zyskuje na popularności. Ma swoje wady i zalety, o których dowiesz się z tego artykułu.

Co to jest opieka naprzemienna?

Opieka naprzemienna to jeden ze sposobów wykonywania władzy rodzicielskiej. Polega ona na tym, że dziecko po rozstaniu rodziców przebywa naprzemiennie, czyli na zmianę raz u jednego, raz u drugiego rodzica, przez taki sam albo zbliżony okres. W praktyce najczęściej wygląda to tak, że przez okres jednego lub więcej tygodni dziecko przebywa u matki, a następnie tyle samo czasu u ojca.

Przykładowe uregulowanie opieki naprzemiennej może brzmieć tak:

W ramach orzeczonej opieki naprzemiennej, od soboty od godz. 11.00 małoletnia Anna Kowalska będzie przebywać przez dwa tygodnie pod opieką matki, a następnie dwa tygodnie pod opieką ojca.

Dopuszczalne jest ustalenie, że dziecko będzie mieszkać u jednego z rodziców np. tydzień, a u drugiego trzy tygodnie, stosownie do ustaleń między nimi lub orzeczenia sądu. Taki nieproporcjonalny rozkład może być uzasadniony na przykład świadczeniem przez jednego rodzica pracy w delegacji przez większą część miesiąca.

Szczególne okresy, jak na przykład święta mogą być uregulowane inaczej, mając na uwadze, że każdy z rodziców chciałby spędzić wtedy czas z dzieckiem, niezależnie od tego jak przypada wtedy opieka naprzemienna.

Przykładowe uregulowanie opieki naprzemiennej w okresie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku może brzmieć tak:

W latach parzystych dziecko będzie spędzać z jednym z rodziców czas od godz. 11:00 w Wigilię do godziny 19:00 w dniu 26 grudnia oraz w godzinach od 11:00 w Wielką Sobotę do godziny 19:00 Drugiego Dnia Świąt Wielkanocnych, zaś z drugim rodziców okres od 26 grudnia od godziny 19:00 do 1 stycznia roku następnego do godziny 19:00, a w latach parzystych na odwrót, niezależnie od tego jak przypada wtedy opieka naprzemienna.

W jakiej formie ustanowić opiekę naprzemienną?

Jeśli rodzice dziecka są zgodni co do opieki naprzemiennej to najłatwiejszym sposobem jej ustalenia jest przygotowanie tzw. rodzicielskiego planu wychowawczego, który powinien zawierać wszystkie ustalenia dotyczące opieki. Można go sporządzić samodzielnie i złożyć do sądu celem zatwierdzenia, na przykład jako ugody pozasądowej. Taki plan może być również uzgodniony podczas mediacji i zatwierdzony przez sąd po podpisaniu jako ugoda mediacyjna.

Jeśli toczy się sprawa o rozwód lub separację to każda ze stron może w toku tego procesu wnieść o ustalenie opieki naprzemiennej.

Jeśli żadna z tych spraw się nie toczy, bo np. rodzice dziecka nie byli małżeństwem, z różnych powodów nie wystąpili o rozwód, albo są już po rozwodzie, to każdy z nich może założyć sprawę o zmianę sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej.

Jeśli to sąd musi zdecydować o opiece naprzemiennej, istnieje ryzyko, że wniosek nie zostanie uwzględniony. Dlatego ważne jest dążenie do porozumienia z drugim rodzicem, co znacząco upraszcza sprawę.

Kiedy sąd może nie wyrazić zgody na opiekę naprzemienną?

Zgodnie z art. 107 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego sąd podejmując jakąkolwiek decyzję w kwestii władzy rodzicielskiej nad dzieckiem ma obowiązek kierować się wyłącznie dobrem dziecka. Ponieważ opieka naprzemienna jest sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej to sąd nie zgodzi się na nią, jeśli w oparciu o okoliczności ustalone w toku sprawy dojdzie do wniosku, że nie jest to zgodne z dobrem dziecka.

W praktyce sądy rodzinne dotychczas rzadko albo bardzo rzadko wyrażały zgodę na tę formę sprawowania opieki nad dzieckiem, orzekając ją w zasadzie wyłącznie w sprawach, w których żaden z rodziców nie był temu przeciwny.

Często przed podjęciem decyzji sąd zasięga opinii Opiniodawczego Zespołu Specjalistów Sądowych (OZSS), którzy badają rodziców, a jeśli wiek dziecka na to pozwala również i dziecko. Badanie najczęściej przeprowadzają specjaliści z zakresu psychologii i pedagogiki. Biegli mogą być za lub przeciw zastosowaniu opieki naprzemiennej.

Sądy zazwyczaj nie wyrażają zgody na opiekę naprzemienną, jeśli:

• rodzice dziecka po rozstaniu zamieszkują w znacznej odległości od siebie, co wiązałoby się z długimi dojazdami do szkoły, na zajęcia dodatkowe czy do drugiego rodzica itp.
• któreś z rodziców nie dysponuje adekwatnymi do potrzeb dziecka warunkami mieszkaniowymi, np. brak osobnego pokoju dla dziecka, rodzic zamieszkuje z osobą, która może mieć niekorzystny wpływ na dziecko itp.
• któreś z rodziców nie mogłoby pogodzić sprawowania opieki nad dzieckiem z pracą lub innymi obowiązkami

Opieka naprzemienna bez zgody matki

Nawet przy braku porozumienia sąd może orzec, by dziecko mieszkało naprzemiennie u każdego z rodziców w okresach wskazanych w orzeczeniu. Jak już jednak wcześniej wskazano, konflikt pomiędzy rodzicami odnośnie pieczy naprzemiennej zwykle jest dla sądu jasnym sygnałem, że to rozwiązanie nie jest właściwe.

Opieka naprzemienna a alimenty

Oboje rodzice są obowiązani do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie.

Jeśli okresy, w których dziecko przebywa u każdego z rodziców są identyczne to zazwyczaj przyjmuje się, że każdy z nich wypełnia swój obowiązek alimentacyjny w całości utrzymując dziecko, gdy jest u niego. Takie rozwiązanie powoduje, że każde większe czy niestandardowe wydatki, związane na przykład z zajęciami dodatkowymi, kosztami leczenia czy wyjazdów wakacyjnych każdego z dzieci, rodzice są zmuszeni każdorazowo ustalać pomiędzy sobą. Jednakże takie ukształtowanie obowiązków alimentacyjnych rodziców jest możliwe tylko wówczas, gdy pozostają oni co do tego rozwiązania w pełnej zgodzie. Jeżeli takiego porozumienia pomiędzy rodzicami nie ma, wówczas sąd musi orzec o alimentach. W takim wypadku określa ich dokładną wysokość oraz osobę rodzica, która będzie obowiązana do ich uiszczania. Bierze przy tym pod uwagę zarówno rzeczywistą ilość czasu spędzaną przez każdego z rodziców z dzieckiem, jak i możliwości finansowe każdego z nich.

Opieka naprzemienna a 800 plus

Zgodnie z przepisami dotyczącymi świadczenia 500 plus (800 plus od stycznia 2024 roku) przysługuje ono matce albo ojcu, jeśli dziecko wspólnie z nim zamieszkuje i pozostaje na ich utrzymaniu.

Świadczenie to jest przyznawane na wniosek. Przy opiece naprzemiennej każdy z rodziców ma prawo wystąpić z wnioskiem do ZUS o przyznanie mu połowy tego świadczenia, czyli obecnie po 400 zł. W praktyce zdarza się, iż rodzice podejmują wspólną decyzję, że tylko jedno z nich wystąpi o całość świadczenia, jeśli np. mają wspólne konto bankowe do rozliczeń wydatków na dziecko.

Miejsce zamieszkania dziecka przy opiece naprzemiennej

Zgodnie z art. 26 kodeksu cywilnego, jeśli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, a tak jest w przypadku opieki naprzemiennej, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy. Jest to konsekwencją zasady wynikającej z art. 28 kodeksu cywilnego, która stanowi, że każdy może mieć (w sensie prawnym) tylko jedno miejsce zamieszkania.

Opieka naprzemienna a kontakty

Podczas przebywania u jednego z rodziców, drugi z nich zachowuje prawo do kontaktu z dzieckiem, dlatego orzekając opiekę naprzemienną sąd może jednocześnie orzec o kontaktach rodzica z dzieckiem w czasie, gdy dziecko nie mieszka u niego.

Opieka naprzemienna a wiek dziecka

Sądy przeważnie stoją na stanowisku, że opieka naprzemienna nie jest właściwa w przypadku niemowląt i młodszych dzieci. Na przykład w sprawie, która toczyła się przed Sądem Okręgowym w Gliwicach (Postanowienie z dnia 5 kwietnia 2017 r. sygn. akt III Ca 1377/16) sąd uznał, iż wiek przedszkolny (5 lat) stanowi przeciwwskazanie do sprawowania pieczy nad dziećmi w sposób naprzemienny.

To, że w momencie rozstania rodziców dziecko jest zbyt młode, aby móc stosować opiekę naprzemienną nie wyklucza zastosowania jej, gdy dziecko będzie starsze i bardziej oswojone z tym, że rodzice się rozstali. Sąd wydając orzeczenie bierze pod uwagę zdanie dziecka, o ile jego rozwój umysłowy, stopień dojrzałości czy stan zdrowia na to pozwalają.

Wniosek o opiekę naprzemienną opłata

Wniosek o opiekę naprzemienną podlega opłacie 100 złotych, którą można uiścić w kasie lub na konto sądu, do którego wnoszony jest wniosek.

Zalety i wady opieki naprzemiennej nad dzieckiem

Do zalet opieki naprzemiennej zalicza się:

• brak faworyzacji jednego z rodziców
• zachowanie równych relacji dziecka z rodzicami i pozostałymi członkami rodziny
• zmniejszanie się liczby sytuacji konfliktowych, ponieważ nie dochodzi do eskalacji i walki o dziecko
• żaden z rodziców nie ma poczucia całkowitej utraty dziecka

W kontekście wad opieki naprzemiennej najczęściej wymienia się:

• konieczność przemieszczania się, zwłaszcza jeśli rodzice mieszkają od siebie w sporej odległości
• konieczność kupowania dwa razy tych samych rzeczy
• brak stabilizacji, dyskomfort, stres

Co w przypadku, gdy jeden z rodziców utrudnia albo uniemożliwia wykonywanie opieki naprzemiennej?

W przypadku, gdy jeden z rodziców utrudnia albo uniemożliwia wykonywanie pieczy naprzemiennej sąd może najpierw zagrozić temu rodzicowi nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz drugiego z rodziców za każde naruszenie obowiązku. Wysokość tej kwoty będzie zależeć od liczby naruszeń oraz okoliczności, w których do nich doszło.

Gdy samo zagrożenie nie doprowadzi do zmiany postawy rodzica, drugi rodzic może zwrócić się do sądu tym razem o zapłatę na jej rzecz kwoty określonej w postępowaniu o zagrożenie za każdy przypadek naruszenia obowiązku. Utrudnianie lub uniemożliwianie wykonywania opieki naprzemiennej może nawet doprowadzić do zmiany rozstrzygnięcia sądu i orzeczenie, że dziecko ma na stałe mieszkać u rodzica, który wykonywania tej opieki nie utrudnia.