Odwołanie darowizny

Osoba, która dała coś drugiej osobie w darowiźnie może na skutek różnych okoliczności uznać, że obdarowany powinien zwrócić to co otrzymał. Możliwość odwołania darowizny dopuszczają przepisy prawa cywilnego, jednak nie w każdym przypadku. Prawo chroni obdarowanych przed żądaniem zwrotu darowizny z błahego powodu albo gdy nie dotyczy wyłącznie relacji darczyńcy i obdarowanego. Z tego artykułu dowiesz się kiedy i w jakich sytuacjach można odwołać darowiznę, jakie warunki muszą być spełnione i jak wygląda proces odwołania darowizny krok po kroku.

Pojęcie darowizny

Zgodnie z art. 888 § 1 kodeksu cywilnego przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Darowizna tworzy nowy stosunek moralny między osobą darczyńcy a obdarowanym. Stosunek ten wyróżnia się etycznym obowiązkiem wdzięczności. Sprzeniewierzenie się temu obowiązkowi poprzez dopuszczenie się przez obdarowanego ciężkich przewinień zagrożone jest sankcją prawną przewidzianą w art. 898 § 1 kodeksu cywilnego w postaci prawa darczyńcy do odwołania darowizny. Warunkiem skorzystania z tego prawa jest, aby obdarowany dopuścił się względem darczyńcy tzw. rażącej niewdzięczności.

Przesłanki do odwołania darowizny

Zgodnie z art. 898 § 1 kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Taką postać ma dopiero takie postępowanie obdarowanego, które w świetle istniejących reguł zarówno moralnych jak i prawnych świadczy nie tylko o niewdzięczności, ale o kwalifikowanym jej stopniu.

Nie każde zachowanie obdarowanego, które można uznać za niedopuszczalne z punktu widzenia obowiązku wdzięczności stanowi zatem podstawę do cofnięcia darowizny.

Pojęcie rażącej niewdzięczności

Zgodnie z orzecznictwem sądów rażąca niewdzięczność to działanie lub zaniechanie osoby obdarowanej skierowane bezpośrednio lub pośrednio przeciwko darczyńcy będące wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę.

Mowa tu o czynach szczególnie nagannych z punktu widzenia norm zarówno prawnych jak i moralnych. Oznacza to, że zachowanie obdarowanego musi zostać uznane za wyrządzające istotną, dotkliwą krzywdę darczyńcy ocenianą w kategoriach obiektywnych.

Dla możliwości przyjęcia, że niewdzięczność jest rażąca, zasadnicze znaczenie mają motywy działania obdarowanego. Zachowanie obdarowanego musi bowiem cechować znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej.

Ocena tego, czy dane zachowanie spełnia kryteria pojęcia rażącej niewdzięczności musi być dokonywana w indywidualnych okolicznościach danej sprawy. Musi także uwzględniać zarówno dobre obyczaje, jak i normy obowiązujące w danym środowisku oraz relacje stron, w tym stopień ich bliskości czy pokrewieństwa.

Nie jest możliwe ogólne odwołanie się do jednego wzorca zachowań. Możliwość odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego jest wyjątkową instytucją prawa cywilnego i w związku z tym przesłanka odwołania powinna być poddana wykładni restryktywnej. Uznaje się ją za spełnioną tylko w szczególnych przypadkach.

Co nie stanowi rażącej niewdzięczności

Nie odpowiadają pojęciu rażącej niewdzięczności krzywdy wyrządzone darczyńcy nieumyślnie bądź w sposób niezamierzony. Czyny umyślne stanowiące przejaw zachowania sprzecznego z wolą darczyńcy także nie mogą być powodem odwołania darowizny w sytuacji, gdy chodzi o wypowiedzi czy zachowania nieprzekraczające granic zwykłych konfliktów życia rodzinnego, podyktowane emocjami. Szczególnie gdy są one spowodowane przez obie strony bądź sprowokowane przez samego darczyńcę.

Przepis o możliwości zwrotu darowizny nie ma także zastosowania w razie niezgodnych z wolą darczyńcy działań obdarowanego, będących wyrazem zagwarantowanej mu przez prawo autonomii.

O rażącej niewdzięczności nie może być mowy również w sytuacji niespełnienia mniej lub bardziej wygórowanych oczekiwań darczyńcy i jego otoczenia względem obdarowanego.

Nawet słusznie zawiedzione oczekiwania darczyńcy co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny (np. nieruchomością) nie mogą uzasadniać odwołania mu darowizny.

Nie mogą być uznane za przejawy rażącej niewdzięczności czyny skierowane w stosunku do osób trzecich względem darczyńcy, nawet wtedy, gdy osoby te są członkami rodziny darczyńcy, a skierowane wobec nich zachowania obdarowanego były przykre dla darczyńcy jak np. zdrada małżeńska dokonana przez obdarowanego względem córki darczyńców.

Co stanowi rażącą niewdzięczność

Rażącą niewdzięczność z reguły stanowią przestępstwa obdarowanego przeciwko darczyńcy lub osobom dla niego bliskim np. znęcanie się albo rażące zaniedbywanie obowiązków rodzinnych względem darczyńcy.

W orzecznictwie podkreśla się, że na ocenę, czy w konkretnym przypadku mamy do czynienia z rażącą niewdzięcznością, może mieć wpływ długotrwałość lub powtarzalność pewnych zachowań obdarowanego.

Zdrada małżeńska a odwołanie darowizny

Rażąca niewdzięczność może przejawiać się naruszeniem przez małżonka obowiązku wierności małżeńskiej i usprawiedliwiać cofnięcie darowizny dokonanej przez tego małżonka na rzecz współmałżonka, który dopuścił się aktu niewierności. Także okoliczność naruszenia reguły wierności, przy istniejących węzłach partnerskich, zazwyczaj stanowi przejaw rażącej niewdzięczności, gdy zdrady dopuszcza się partner obdarowany, utrzymując to w tajemnicy przed darczyńcą, który się na takie zachowanie nie godzi.

Rozwód a cofnięcie darowizny

Często pada pytanie, czy rozwód może być powodem odwołania darowizny. Należy stwierdzić, że sam rozwód nie świadczy jeszcze o tym, że doszło do rażącej niewdzięczności. Istotne jest co było jego przyczyną. Inaczej będzie w sytuacji, gdy do rozwodu dochodzi z powodu zdrady, a inaczej, gdy decyzja o rozwodzie jest wspólna np. z powodu niedopasowania charakterów. W tej drugiej sytuacji rozwód co do zasady nie będzie mógł być przyczyną odwołania darowizny.

Odwołanie darowizny, gdy obdarowany nie jest już właścicielem

Wiele osób zastanawia się, czy jest możliwe odwołanie darowizny sprzedanej przez obdarowanego, darowanej dalej itp.

Jeśli obdarowany nie jest już właścicielem przedmiotu darowizny to w zależności od okoliczności danej sprawy darczyńca:

• może odzyskać dokładnie to co darował, czyli np. konkretną nieruchomość albo
• może odzyskać równowartość przedmiotu darowizny, czyli np. równowartości nieruchomości albo
• nie może odzyskać przedmiotu darowizny ani jego równowartości

Możliwość odzyskania konkretnej rzeczy, która jest już własnością osoby trzeciej jest ograniczona tylko do przypadków, gdy obdarowany przeniósł własność rzeczy na osobę trzecią nieodpłatnie, czyli np. w drodze darowizny po zaistnieniu zdarzenia uzasadniającego odwołanie darowizny.

Jeśli obdarowany przeniósł własność rzeczy na osobę trzecią odpłatnie, czyli np. w drodze umowy sprzedaży to w zależności od okoliczności danej sprawy darczyńca:

• może ubiegać się o zwrot od obdarowanego równowartości przedmiotu darowizny, czyli np. równowartości nieruchomości albo
• nie będzie mógł ubiegać się o zwrot równowartości przedmiotu darowizny

Co do zasady darczyńca będzie mógł się ubiegać o zwrot od obdarowanego równowartości przedmiotu darowizny w każdym przypadku, gdy obdarowany odpłatnie wyzbył się albo zużył przedmiot darowizny po zaistnieniu zdarzenia uzasadniającego odwołanie darowizny.

Inaczej będzie w przypadku, gdy obdarowany wyzbył się przedmiotu przed zaistnieniem zdarzenia uzasadniającego odwołanie darowizny. Wtedy możliwość uzyskania zwrotu równowartości przedmiotu darowizny będzie zależeć od tego, co obdarowany zrobił z tym co otrzymał w zamian za przedmiot darowizny.

Jeśli obdarowany to, co uzyskał w zamian za przedmiot darowizny zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony to zgodnie z art. 407. Kodeksu cywilnego darczyńca nie może się domagać od niego zwrotu równowartości przedmiotu darowizny. Chodzi o takie przypadki, gdzie obdarowany nie otrzymał w zamian do swojego majątku jakiegoś surogatu (np. mienia) i nie zaoszczędził wydatku. Jeśli obdarowany zużywa to, co otrzymał w zamian za przedmiot darowizny na spłatę swojego długu, albo opłacenie wycieczki, na którą zamierzał pojechać to oszczędza sobie w ten sposób wydatków z własnego majątku. Jeśli natomiast obdarowany wyjeżdża na nieplanowaną wcześniej wycieczkę wyłącznie dlatego, że uzyskał dodatkowy dochód to przyjmuje się, że niczego nie zaoszczędził, a obowiązek zwrotu korzyści darczyńcy wygasa.

Jaki jest czas na odwołanie darowizny

Zgodnie z art. 899 kodeksu cywilnego darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Zgodnie z powyższym, że roczny termin na skorzystanie z uprawnienia do odwołania darowizny nie rozpoczyna biegu, dopóki obdarowany nie dowie się o niewdzięczności obdarowanego. Oznacza to, że darczyńca może skorzystać z uprawnienia do odwołania darowizny po wielu latach od momentu jej dokonania. Istotne jest tylko to, aby złożył oświadczenie o odwołaniu darowizny w terminie roku od dowiedzenia się o niewdzięczności obdarowanego.

Forma odwołania darowizny

Zgodnie z art. 900 Kodeksu cywilnego odwołanie darowizny powinno nastąpić w formie pisemnej. Dotyczy to również nieruchomości. Nie jest wymagane, aby darowizna nieruchomości musiała być odwołana w formie aktu notarialnego, co potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.10.2002 r. sygn. akt I CKN 1036/00.

Odwołanie darowizny bez zachowania formy pisemnej, czyli np. ustnie, jest skuteczne, ale w razie sporu darczyńca nie będzie mógł skorzystać z dowodu z zeznań świadków lub przesłuchania stron w celu udowodnienia, że do odwołania darowizny doszło.

Odwołanie darowizny, gdy obdarowany zmarł

Część osób może zastanawiać się, czy da się odwołać darowiznę po śmierci obdarowanego. Przepisy kodeksu cywilnego nie mówią o tym wprost, natomiast odpowiedzi dostarcza orzecznictwo sądów. W wyroku z dnia 7 listopada 2002 r. II sygn. akt CKN 1395/00 Sąd Najwyższy stwierdził, że darczyńca ani jego spadkobiercy nie mogą odwołać darowizny po śmierci obdarowanego.

Odwołanie darowizny po śmierci darczyńcy

Odwołać darowiznę po śmierci darczyńcy mogą jego spadkobiercy w dwóch przypadkach: gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. Odnośnie pierwszej przesłanki to wskazuje się, że darczyńca w chwili śmierci nie musiał wiedzieć o rażącej niewdzięczności. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę w terminie roku od chwili, w której oni sami dowiedzieli się o rażącej niewdzięczności obdarowanego.

Odwołanie darowizny – do którego sądu?

Jeśli chodzi o miejsce położenia sądu, do którego należy złożyć pozew o zwrot darowizny to decydujące jest miejsce zamieszkania obdarowanego (pozwanego), a nie darczyńcy (powoda). Jeśli chodzi zaś o rodzaj sądu to w sprawach o odwołanie darowizny do kwoty 100 000 zł właściwy będzie sąd rejonowy a powyżej tej kwoty sąd okręgowy.